2025-ci il 27–31 oktyabr tarixlərində Sankt-Peterburq şəhərində Rusiya Elmlər Akademiyasının Elm və Texnika Tarixi İnstitutda keçirilən  XLVI Beynəlxalq konfransda Elm və Təhsil Nazirliyi Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun “Cəbr və riyazi məntiq” şöbəsinin müdiri, f.r. e. n, dosent Əli Babayev “Evklidin Əsaslar əsəri və Nəsirəddin Tusi, Con Vallis və Rene Dekart düz xətt parçalarının hasili anlayışı haqqında” mövzusunda elmi məruzə ilə çıxış edib.

Аntik dövrdə iki düz xəttin bir-birinə vurulması anlayışının mövcud olmadığı elmə məlumdur. Evklidin “Əsaslar” əsərinin II kitabı belə bir təriflə başlayır: “Hər bir düzbucaqlı paraleloqram haqqında deyirlər ki, o, bir-biri ilə düz bucaq əmələ gətirən iki düz xətlə əhatə edilir.” Əsəri yunan dilindən rus dilinə tərcümə edən D.D. Morduxay-Baltovski öz şərhində qeyd edir ki, Evklidin “AB və BC düz xətləri ilə əhatə edilən düzbucaqlı” ifadəsi AB parçasının BC parçasına hasili demək deyil. Yalnız Lejandr həndəsi kəmiyyətlərlə ədədlər arasında qarşılıqlı birqiymətli uyğunluq yaratdıqdan sonra AB × BC ifadəsi bu parçaları ölçən ədədlərin hasilinə çevrilmişdir.

Əli Babayevin apardığı araşdırma nəticəsində məlum olub ki, Nəsirəddin Tusinin “Evklidin şərhi” əsərində düz xətt parçalarının hasilindən bəhs olunur. Tusi əsərin ikinci məqaləsində yazır: “Düzbucaqlı paraleloqramın hər hansı düz bucağından birinə yanaşı olan iki xəttə ‘əhatə edənlər’ deyilir. Deyirəm və təkid edirəm ki, bu sahə bu xətlərin birinin digərinə vurulmasından alınır.” Bu fikir Tusinin artıq o dövrdə düz xətlərin hasilindən səth əmələ gəlməsi anlayışını irəli sürdüyünü sübut edir.

Nəsirəddin Tusinin “Evklidin şərhi” əsəri 1657-ci ildə Londonda latın dilində nəşr edilmişdir. Məruzədə Con Vallisin (1616–1703) “Opera Mathematica” adlı əsərində Evklidin “Əsaslar” kitabını şərh edərkən məhz bu nəşrdən istifadə etməsi xüsusi vurğulanmışdır. Məruzədə qeyd edilir ki, hətta Rene Dekart (1596–1650) özünün “Həndəsə” əsərində iki düz xəttin hasilini düz xətt kimi müəyyənləşdirmişdir.

Beləliklə, tədqiqat göstərir ki, Vallisdən 4, Lejandrdan isə 5–6 əsr əvvəl Nəsirəddin Tusi “Evklidin şərhi” əsərində iki xəttin hasilinin sahə olduğunu göstərmiş və  “Əsaslar”-ın II kitabındakı teoremləri cəbri üsulla, çox qısa şəkildə isbat etmişdir.

Məruzə Nəsirəddin Tusinin riyaziyyat elminə gətirdiyi yeniliklərin təbliğində və beynəlxalq aləmdə yayılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Previous Next

© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.imm.az saytına istinad zəruridir.